Wikiwurdboek:Taalberjochten

It wikiwurdboek is opboud mei in protte berjochten.

Foar berjochten jildt ynearsten:

• Berjochten dy't 2, 3 of 4 lytse letters lang binne, kinne allinnich taalberjochten wêze, om't ISO 639 koades fan dy langte definiearret, bygelyks {{fy}}, {{frr}}.
  • Dat jildt ek foar kombenaasjes mei keppeltekens foar as achter dy groep,
    

bygelyks {{fy-verbum}}, {{-frr-}}.

• Brûk as mûglik berjochten dy't troch eltsenien begrypt wurde kinne, of definiear oars synonimen dêr't dat foar jildt.
  • Om't lju dy't gjin Frysk lêze kinne, kleie at de berjochten ûnbegryplyk binne, binne der foar in protte taalkundige berjochten ferkoartings fan fan it Latynsk ôflate wurden definiearre. (Soms binne der ferkoartings foar Ingelske wurden.)
• Dêr't it kin, krije berjochten ekstra arguminten, om it wurk oan it wikiwurdboek sa kompakt mûglik te hâlden.

At jo net witte hokfoar berjochten jo krekt brûke moatte, en it is hjir noch net útskreaun, fyn dan sa'n selde soart fan wurd, en nim de berjochten dêr fan oer.

Taalkoppen

Eltse yngong op in side begjint mei in taalkop. De rubryk fan alle taalkoppen is Kategory:Taalkoppen. Mar it is makliker om op Wikiwurdboek:Taalkoades de taal op te sykjen en de koade dêrfoar tusken twa keppeltekens te setten. Dan wurdt it sa: {{-fy-}}.

Tink der om dat twadielige nammen, dy't net wier yn it Latynsk (la) binne, yn stee dêrfan as "Ynternasjonaal taalgebrûk" beskreaun wurde. Allinnich hat dizze wikipedy dêr net wier de koades foar, dat yn stee dêrfan wurdt "Universeel taalgebrûk" (mul) oanjûn. In foarbyld dêrby is Ardea cinerea, dêr't de soarte mei in boks beskreaun is.

Brûkt sûnder wearden jout in taalkop wier allinnich in kop. Mar in taalkop kin ek brûkt wurde mei wearden, lykas {{-fy-|subst|c}} op de side 'fyts'. De earste wearde is de wurdsoarte. Yn it foarbyld is dat subst, wat stiet foar substantyf, haadwurd. De twadde wearde is hjir it slacht 'c' (Latynsk: genus commune (la)), mienslachtich. At de taalkop sa brûkt wurdt, dan wurdt ek daalks de wurdsoartkop útskreaun, en in yngong foar it wurd. At der foar de taal in Wikiwurdboek is, dan wurdt der ek daalks in taalkeppeling tafoegd oan it wurd.

Foar in haadwurd kin as tredde wearde in meartal skreaun wurde, en as fjirde noch in ferlytsingswurd. Bygelyks, op de side haadwurd: {{-fy-|subst|n|haadwurden|haadwurdsje}}. As in haadwurd twa meartallen hat, dan kin de in ekstra fjild "|pl2=|" ynvoegd wurde. Sjoch bygelyks by diktator: {{-fy-|subst|c|diktatoaren|pl2=diktators}}. Der kin sels noch in tredde meartal by: "|pl3=|". Lyksa, kinne foar fierdere ferlytsingswurden "|dim2=|" en "|dim3=|" brûkt wurde.

Dit ferkoarte systeem wurdt allinnich brûkt foar it Frysk (fy:), it Hollânsk (nl:) en it Ynternasjonaal taalgebrûk. Foar oare talen kin in taalkop ek brûkt wurde mei wearden, mar dan is de earste wearde it kaaiwurd, en it twadde de wurdsoarte. Bygelyks: {{-en-|cook|noun}}.

Sa binne der ek ferkoartings foar oare typen fan wurdsoartkop.

Stavering

Mei stav=12345 kin de stavering oanjûn wurde: sjoch {{-fy-|subst|n|-|droechje|stav=234}} op de side 'droech'. De sifers steane foar:

1. de stavering fan Gysbert Japiks yn 'e 17e iuw
2. de Selskipstavering fan 1879
3. de Akademystavering fan 1945
4. de Steatestavering fan 1980 (ynkl. de ynterpretaasje fan de Afûk)
5. de Bewegersstavering fan 2015

Hjir sjocht men in neidiel fan ûnferbûne gearwurking: De stavering is opboud mei ferstekwearden, mar de makker hat dy der net by setten. It liket sa te wêzen dat stav=0 de ferstekwearden útset. Lykwols liket dit no in ferplichte tafoeging, wertroch de oare fjilden ek ferplichte binne. En "stav" is mei fjouwer letters in ferbean wurd. Wy moatte mar hoopje dat de makker gau foarby komt.

Twadde yngong

At der in twadde yngong foar deselde taal op de side komt, dan hoecht dêr fansels net wer in taalkop boppe. Om de oare mûglikheden fan de taalkop al te brûken, kin der dan in wearde -=- tafoegd wurde. Bygelyks, {{-fy-|verbfrm|-=-}} jout gjin taalkop, mar al deselde opbou as oars. Dêrby stiet verbum foar in tiidwurd en verbfrm foar in tiidwurdsfoarm, bygelyks "Ik fyts.".

Oare talen

Foar in protte talen is der noch net sa'n útwreide taalkop-berjocht sa't it der foar it Frysk al is. Dan kin de taalkop altiten noch brûkt wurde foar allinnich de namme, mei dan ûnderskate parten dêr los bysetten.

Foar Nederlânsk is sa'n útwreide taalkop-berjocht der al, mar it is noch net yn oarder. It kin wêze dat it perbleem leit yn it ûntbrekken fan de dokumentaasje, mar bygelyks meartallen fan haadwurden jouwe perblemen.

Yn ûnbrûk

As in wurd, as betsjutting yn ûnbrûk rekke is, dan kin apart it berjocht ^† taheakke wurde mei {{x}}. Dat wurdt dan bygelyks sa skrean:

# {{d}} fan [[aei]]. {{x}}

En it liket dan sa:

1. ferlytsingswurd fan aei. ^†

(Foarbyld fan de side 'aike'. Sitewaasje is lykwols oanpast.)

Slacht

Foar it Frysk binne dit (mei dêrefter hoe't it der yn it Frysk útsjocht:

1. c - (Latynsk: genus commune (la)), mienslachtich (g).
2. n - (Latynsk: genus neuter (la)), ûnsidich slacht (û).
3. p - pluralis, (meartal).

De c is foar (ge)mienslachtich. Foar de meartaligens is dat c foar common. Oare mûglikheden fan grammatikale slachte binne:

1. m - masculine, manlik (m).
2. f - feminine, froulik (f).
3. d - diminutyf, (ferlytsingswurd).
4. b - bûging, by in eigenskipswurd.

It slacht wurdt troch de berochten net altiten by namme neamd. Lykwols, foar meartal yn it nl:, kin njonken it slacht dat al neamd wurdt ek pl2 brûkt wurde, om mei in twadde slacht oan te jaan dat it slacht net wis is.

Wurdsoartkop

Under de taalkop, en by eltse fierdere yngong yn deselde taal, komt in wurdsoartkop. Dat is ek in kopberjocht, dat it is wer opboud mei twa keppeltekens. Dêrtusken komt dan ien fan:

• abbrev - ôfkoarting.
• acron - akronym.
• adjadv - eigenskipswurden en bywurden
• adjek - adjektyf, eigenskipswurd.
  • adjfrm - eigenskipswurdbûging
• adverb - adverbum, bywurd.
• artik - artikel, lidwurd.
• fraze - fraze.
• geonym - geonym - lokaasjenamme

Tink der om: Foar fy en nl is dit noch net dien. Sis foar no "nomen", en sis dat it in n-wurd is (it lân, diel, doarp, wetter, berchtme).

• interj - interjectionem, ynterjeksje, útropwurd.
• konjun - konjunksje, bynwurd.
• nomen - nomen, namme (namme).
• nûmer - nûmeraal, telwurd (telwd).
• parti = partikel.
• prepo - preposysje, ferhâldingswurd.
• pronom - pronomen, omnamwurd.
• proverb - sprekwurd.
• subst - substantyf, haadwurd,
  • substdim - ferlytsingwurd,
  • substpl - meartalswurd.
• verbum - verbum, tiidwurd.

De nammen tusken heaken kinne ek brûkt wurde, mar dan kleit der grif wer ien dat dat ynternasjonaal ûnbegryplik is. Yn stee fan in wurdsoartkop los op te nimmen kin dy ek yn de taalkop opnaam wurde. Dat hat as foardiel dat it mûglik is om letter rubriken op wurdsoarte te meitsjen, om't de gegevens dan yn it taalkopberjocht byelkoar steane.

Betsjutting

At ien kear oanjûn is wat it wurd is, en wat de wurdsoarte, dan komme de betsjuttings. Dat wurdt dan nûmerde oersettings, by frjemde talen, en útlis by Fryske wurden. (Nûmers wurde oanjûn mei in "#".) Op de regel ûnder de betsjutting kin mei in "#*" in foarbyld jûn wurde, en at it nedich is kin dêr ûnder mei "#*#" wer in útlis/oersetting. Sa koe it wurd "Tsjoch" dizze útlis hawwe:

1. Kom omheech
   • Frysk bloed tsjoch op!
     1. Begjin fan De Alde Friezen - It Frysk Folksliet.
2. Heft it glês!
   • Tsjoch!

Dat lêste is in foarbyld dêr't de werjefte fan tekst oars is as de betsjutting. De betsjutting is "tsjoch", mar de werjefte as it earste wurd krijt in grutte letter "Tsjoch". Dat docht men troch beide foarmen op te nimmen mei in "|" dertuskenyn: [[tsjoch|Tsjoch]].

Relaasjes

Der kin mei berjochten in tal relaasjes oanjûn wurde mei oare wurden. Under in kop {{-relat-}} kinne dan de neikommende berjochten brûkt wurde:

• synon - synonym, in wurd mei deselde betsjutting.
• anton - antonym, in wurd mei tsjinstelde betsjutting.
• earder - in wurd, fral in namme, dy't ea brûkt waard foar deselde betsjutting, mar no net mear. Ek brûkber om âldere staveringwize(n) oan te jaan.
• hjoed - as 'earder', mar oarsom. Ek brûkber om nijere staveringswize(n) oan te jaan.
• letter - sit tusken 'earder' en 'hjoed' yn.
• homof - homofoan, in wurd wat itselde lûdt.
• deriv - derived, ôflaat, in wurd dat hjirfan ôflaat is (at it net in kombenaasje is mei eat dat in eigen betsjutting hat).
• compos - composed, gearstald, in wurd dat hjirmei gearstald is (at it oare part al in eigen betsjutting hat).
• hyper - hyperonym, oerbegryp, in wurd foar in begryp dat it begryp fan dit wurd omfiemet: sûchdier is in hyperonym fan oaljefant.
• hypon - hyponym, ûnderbegryp, in wurd foar in begryp dat troch it begryp fan dit wurd omfieme wurdt: In salm is in hyponym fan fisk.
• holon - holonym, in wurd foar in begryp dat foar in part út it begryp fan dit wurd opboud is: antlit is in holonym fan each.
• meron - meronym, in wurd foar in begryp dêr't it begryp fan dit wurd foar in part út opboud is: blêd is in meronym fan beam.
• relat - relatearre, in wurd dêr't de betsjutting ferbân fan hâld mei dy fan dit wurd.

Der is net in berjocht foar homonym, in wurd dat itselde skreaun wurdt, om't dat altiten op deselde side stiet.

Berjochten foar relaasjes kinne brûkt wurde sûnder wearden, {{anton}}, mar ek mei wearden, {{anton|let|betiid}}.

Oare kopberjochten

Njonken boppenneamde kopberjochten binne der ek noch in tal oare. Dermei wurdt in tal oare eigenskippen oanjûn.

• -trans-: Translation - Oersettings. Hjirby komt in list fan taal-yngongen, dêr't mei oanjûn wurdt hoe't de yngongen yn oare talen oerset wurde kin.

De oersettings binne hjir oardere nei namme yn it Frysk. Dat wol sizze, at wy dy witte:Aldfrysk (ofs), Noard/Frysk (frr), Sealter-Frysk (stq); dêrnei de oare talen strik op Frysk alfabet. (De koade Eastfrysk (frs) is in fersin: de iene autoriteit hie it miend foar East.Frysk, mar de oare hat him takind oan Eastfrysk Plat. Oant ja dat útfine, net brûke. Soenen wy wier Eastfrysk krije wat gjin Sealtersk is, dan moat der dan in koade foar fûn wurde.)

• -etymo-: Etymology - Komôf fan it wurd. Krekt as by oersettings komt hjir in list fan taal-yngongen, mar yn dizze list steane de âldere ferzjes fan it wurd, nijste boppenoan. (ek -komôf-)
• -phono-: útspraak. Hjirûnder kinne yngangen oer de wurdlidden, fonetyske werjeften, en foarbylden fan de útspraak skreaun wurde.
  • Wurdlid: Feu, er - ({{wurdlid|Feu|er}})
  • YFA: /ˈfɔɪ̯ɐ/ - as
  • YFA: /'frislɔ:n/

  • Lûdopname:

    (bestân)

• -sjoch-: It plak foar keppelings dy't net part fan de tekst binne. Bygelyks kinne keppelings nei oare Wikimedia-projekten, lykas de Wikipedy hjir opnaam wurde.
  • {{Wikipedy}} - sûnder wearde, wurdt de sidenamme brûkt.

• -puzel-: Plak foar Puzelwurdyngongen. Persize struktuer noch net dokumentearre.

Sjoch ek

• Berjocht:trans-top
• Berjocht:relat-top